Roztocze to nie tylko malownicze krajobrazy i unikalna przyroda, ale także miejsce, w którym historia odcisnęła swoje piętno na zawsze zmieniając oblicze tych terenów. Szczególnie dramatyczne wydarzenia miały miejsce podczas II wojny światowej, a ich ślady do dziś są widoczne na tych terenach.
W pierwszej części naszej podróży przybliżymy wydarzenia września 1939 roku oraz tragiczną historię
Wrzesień 1939 – Kampania wrześniowa
Działania wojenne we wrześniu 1939 roku szybko objęły Roztocze, a jednym z kluczowych epizodów były bitwy pod Tomaszowem Lubelskim. Toczyły się one w dniach 17-20 września (pierwsza bitwa) oraz 22-27 września (druga bitwa) 1939 roku i stanowiły drugie pod względem wielkości starcia kampanii wrześniowej.
Wystawę dotyczącą bitew można zobaczyć w Muzeum Regionalnym w Tomaszowie Lubelskim.
Rekonstrukcje historyczne w Tomaszowie Lubelskim
Niemal każdego roku na pamiątkę tych wydarzeń w Tomaszowie Lubelskim organizowane są rekonstrukcje historyczne, które pozwalają widzom lepiej zrozumieć skalę i dramatyzm tamtych walk. To niezapomniana lekcja historii, warta zobaczenia nie tylko przez pasjonatów wojskowości, ale również przez rodziny z dziećmi.
Zniszczenia wojenne
Wielu miejscowościom Roztocza nie udało się uniknąć zniszczeń wojennych. W ogniu artyleryjskim ucierpiał chociażby Józefów, , znajdujący się na linii frontu, 17 września 1939 roku został ostrzelany przez artylerię, a duża część drewnianej zabudowy miasta spłonęła. W mieście powstał prowizoryczny obóz dla jeńców wojennych, który był jednym z pierwszych takich miejsc na wschodnich terenach Polski.
Ciekawym faktem jest, że zamojska starówka przetrwała bombardowania w niemal nienaruszonym stanie. Istnieje teoria, że Niemcy planowali przekształcenie miasta w ośrodek administracyjny Generalnego Gubernatorstwa, a jego nazwa miała zostać zmieniona na Himmlerstadt. Do tego ostatecznie nie doszło, ale plany germanizacji regionu były dalekosiężne.
Bitwa o Lwów i walki w Roztoczu Wschodnim
W historii września 1939 roku zapisała się także bohaterska obrona Lwowa – oblężone miasto nie zostało zdobyte w walce, a poddane dopiero wtedy, gdy uznano, że dalsza walka jest w danym momencie bezcelowa.
Na odsiecz obrońcom Lwowa zmierzała Armia „Małopolska”, która w okolicach Janowa Lwowskiego (dzisiejsza Ukraina) spotkała się z oddziałami niemieckimi. Bitwa w lasach janowskich (Roztocze Wschodnie) zakończyła się przegraną polskich oddziałów.
Holocaust na Roztoczu
Wielokulturowość II Rzeczypospolitej
II Rzeczpospolitą charakteryzował wielokulturowy charakter – nie inaczej było na terenach Roztocza i okolic. Od wieków ważną grupę społeczną stanowili tutaj Żydzi, którzy zasiedlali głównie miasta i miasteczka – ważnymi ośrodkami kultury żydowskiej były Zamość, Szczebrzeszyn czy Tomaszów. Śladem po ich obecności na tych terenach są niewątpliwe synagogi. Przetrwały one do dziś we wspomnianym Zamościu oraz Szczebrzeszynie, a także w Cieszanowie. Ruiny bożnicy znajdują się natomiast w Starym Dzikowie (pow. lubaczowski). Tomaszowska synagoga została zniszczona przez Niemców już w 1939 roku, natomiast w mieście tym zachował się kirkut. Na pewno warto go odwiedzić i zmierzyć się z rozszyfrowaniem nagrobków w jidysz.
Co ciekawe, w ostatnich latach powstała nowa synagoga, która znajduje się w „mieście na szlaku kultur”, czyli w Biłgoraju. Jest to drewniana replika świątyni z Wołpy na Białorusi z XVII w. Nie pełni ona co prawda roli świątyni, ale cieszy architektonicznym kunsztem i uznawana jest za jedną z najwspanialszych budowli dzisiejszego pogranicza.
Miejsce pamięci w Bełżcu
Jednym z najbardziej przejmujących miejsc na Roztoczu jest Muzeum i Miejsce Pamięci w Bełżcu. Znajdował się tam niemiecki obóz zagłady SS-Sonderkommando Belzec, w którym w latach 1942-1943 zamordowano około 450 tysięcy osób.
Obecnie znajduje się tam muzeum upamiętniające te straszne wydarzenia. Powstałe w 2004 roku, jako oddział Państwowego Muzeum na Majdanku w Lublinie, jest jedną z ciekawszych prób zmierzenia się z upamiętnieniem ofiar obozów śmierci. W Bełżcu, poza stacją kolejową i kilkoma budynkami w jej okolicach, nie zachowały się niemal żadne ślady po obozie – po likwidacji obozu w 1942 roku hitlerowcy zadbali o zatarcie śladów jego istnienia. Ma to odzwierciedlenie w surowej formie architektonicznej muzeum – jego teren to przytłaczająca pusta przestrzeń pokryta żużlem hutniczym, którą przedziera wdzierająca się wgłąb wzniesienia droga. Przestrzeń ta symbolizuje zbiorową mogiłę, kamienie – zgodnie z tradycją żydowską – to pamięć o każdej ofierze obozu, a droga przypomina pęknięcie w ziemi. Przy bramie muzeum znajduje się budynek z poruszającą stałą wystawą.
Podsumowanie części I
Roztocze jest regionem, w którym historia II wojny światowej pozostawiła wyraźne ślady. Od bitew kampanii wrześniowej, przez losy ludności cywilnej, po tragedię Holocaustu – każde z tych wydarzeń miało wpływ na losy tego obszaru i jego mieszkańców. Odwiedzając Roztocze, warto zatrzymać się w miejscach pamięci i oddać hołd tym, którzy tu walczyli i ginęli.
W kolejnej części „Śladami II wojny światowej po Roztoczu” zmierzymy się z codziennością podczas okupacji, podziałem terenów między dwóch zaborców, bunkramii linii Mołotowa, a także powojennymi losami tych terenów.